Ik had donderdag 17 maart 2016 het genoegen om op uitnodiging van Herman van Kampen en Judith Botman bij House of Coherence te Zeist een mini-symposium te geven over mijn boek Gaia Logica. Ik heb daarbij eerst uitgelegd hoe de aarde kan worden gezien als een levend organisme, opgebouwd uit zeven elementensferen, dat aan de verstoringen daarvan morele lessen zijn verbonden en vanuit welke houdingen wij die lessen ons eigen kunnen maken.
De zeven elementensferen van Gaia
Deze zeven sferen zijn al te vinden bij de oude Griekse wijsgeren, die moeder Aarde als de godin Gaia zagen, en die spraken over haar natuurelementen van aarde, water, lucht, vuur en de kwintessence, de vijfde essentie ofwel de levenskracht. In wezen is de kwintessence opgebouwd uit drie vormen, zodat er in totaal sprake is van zeven elementen sferen. Daarbij vormt het vuur of de warmte het middelste element, het hart van de zaak en van het wezen Gaia. Daarna liet ik zien hoe wij met onze techniek elk van deze elementensferen beïnvloeden en kunnen verstoren. Bij het vierde element van de warmte is dat nu zichtbaar in de mondiale klimaatverandering. Hogere elementensferen werken door in de meer stoffelijke lagere elementensferen. Zo werkt klimaatverandering door in de heersende windrichtingen, het luchtelement, en dat leidt weer tot veranderde neerslagpatronen en oceaanstromingen, de watersfeer, en dat leidt tot veranderde bodemvruchtbaarheid, erosie en verwoestijning, de aardesfeer.
Morele lessen die de mens van de aarde leert
Vanaf dit punt liet ik zien dat de verstoringen die we teweeg brengen in steeds hogere elementensferen evenzovele morele uitdagingen voor ons opleveren om tot veranderingen van ons gedrag te komen en de verstoringen weer in balans te brengen. Verstoren van het vaste element leert ons dat we er geen rommeltje of een doods landschap van moeten maken door alleen aan onszelf te denken, maar dat we met toewijding, discipline en geestkracht de aarde moeten leren bewerken. Het waterelement leert ons dat alles stroomt en in verbinding met elkaar staat en dat we daarom rekening moeten leren houden met de gevolgen van wat we doen voor de ander. We leren ons, waar nodig, in te houden en sociaal te zijn voor de buren, de gemeenschap waarin we leven, ofwel ons ondergeschikt te maken aan het algemene belang. Zolang er regels zijn en deze gehandhaafd worden is het nog makkelijk. Maar bij het luchtelement is directe controle op ons handelen al weer een slag moeilijker, de buren zijn alle bewoners op ons continent die we niet meer face-to-face tegenkomen. Maar ook zijn de gevolgen van ons handelen minder makkelijk te vermijden, het gaat om onze ademruimte, en we kunnen het inademen van vervuilde lucht niet ontwijken. Dat is moreel gezien een moeilijker opgave dan het niet vervuilen van het water. Ook zijn de gevolgen van het niet verwerkelijken van deze morele opgave grootschaliger. En dan is er de warmtehuishouding van de aarde, die vraagt van ons een nog moeilijker moreel gedrag: rekening houden met de belangen van alle inwoners van onze planeet en het tonen van solidariteit en broederschap voor alle mensen en landen. Met het VN klimaatverdrag en de afspraken van CoP21 te Parijs eind 2015 is getoond dat we deze vorm van moreel handelen serieus beginnen te nemen. Ik ga hier niet op de drie hogere elementensferen in, maar daar gelden dezelfde principes.
Houdingen als basis voor ons morele handelen
In het derde deel van de bijeenkomst heb ik met de deelnemers stil gestaan bij wat elk van deze morele opgaven, die de aarde door de gevolgen van ons gedrag aan ons terug spiegelt, vraagt aan houding. Hoe groter de morele opgave hoe inclusiever onze houding moet zijn, en dus hoe bewuster ons handelen, om de uitdaging aan te kunnen gaan. Ik heb een vijftal van de in beginsel zeven mogelijke houdingen toegelicht. Deze vijf houdingen zijn in onszelf te herkennen. We handelen vanuit innerlijke motieven in overeenstemming met ons bewustzijn. Maar al heeft een mens een hoog (integraal denkend) bewustzijn, de omstandigheden kunnen toch maken dat we vanuit een minder hoogstaande houding handelen. De eerste houding heb ik manifesteren of overleven genoemd. Deze houding is het meest op de korte termijn en het eigen belang gericht. De vijfde houding heeft als kenmerk het dienen van een gemeenschappelijk hoger belang. Dit is de meest altruïstische en lange termijn gerichte houding. Daartussen bewegen zich de drie andere houdingen. De tweede houding is die van het domineren. Dominant is het algemene belang dat in een regel of wet is vastgelegd. Hier zijn we in de wereld waarin het leiderschap de ‘command and controle’ aanpak volgt. Doe wat je gezegd wordt, niet lullen maar poetsen. We komen deze houding nog veel tegen. De derde houding is meer gericht op een gelijkwaardigheid van verschillende partijen, het is de onderhandelende houding. We proberen als op een markt met elkaar tot afspraken te komen die voor iedereen een win-situatie opleveren. Maar je moet wel op je tellen passen want anders wordt je een oor aangenaaid. Ook deze houding is in ons maatschappelijke leven overal aan te treffen. Maar toch is er een wezenlijk verschil met de vorige houding. Er is een begin van vertrouwen tussen de partijen nodig, want anders wordt er geen deal gesloten. Bij de vierde houding is dit vertrouwen verder gegroeid. Je handelt bij deze houding zo dat je zelf al rekening houdt met de belangen van anderen, die andere belangen heb je verinnerlijkt. Dat noem ik de typische duurzaamheidshouding. Bij de vijfde houding staan alle betrokkenen vrijwillig en met volledig vertrouwen open voor wat hen gezamenlijk als best mogelijke oplossing invalt. Dat laatste klinkt utopisch maar toch is dat niet zo. Het is wel een houding waarbij ruimte wordt geschapen voor een geheimzinnig proces. Want waar komt een geniale innovatieve inval vandaan?
De lessen van Lao Tse nog altijd zeer actueel
Op die vraag heeft een oude wijsgeer uit China al meer dan 2000 jaar geleden een antwoord gegeven. En meer dan dat. Die antwoorden kunnen we lezen in het boekje Tao Te King van de Chinese wijze Lao Tse (ca 600 voor Christus). In zijn tijd werd niet vanuit de vaste materie naar hogere sferen gekeken maar juist andersom, vanuit het hogere schilderde hij het steeds grover en minder geestkrachtig worden van het handelen van de leiders. Alles begint bij de hoogste houding die hij Tao noemt. Wat is Tao? Dat blijft mysterieus, omdat het niet met ons verstand gepakt kan worden en toch werkt. ‘Tao is eeuwig inactief en toch volbrengt het alles’. Het is ‘overal en toch blijft het zichzelf en onveranderd’. Tao is wat plaatsvindt als de mens zich vanuit een hoger doel open stelt voor het beste dat vorm kan krijgen tussen mensen. Tao landt in ons bewustzijn en zet ons collectief in beweging. In modern taalgebruik is het verwant met de staat van zijn die Mihaly Csikszentmihalyi ‘being in flow’ noemt en Joseph Jaworski ‘synchronicity’.
Lao Tse beschrijft gedetailleerd hoe het levende geestelijke vuur afkoelt en dode vorm wordt als de leiders niet vanuit hun geestkracht handelen. Hij beschrijft dit uitdoven van het vuur in de tijd als volgt en laat daarmee de vijf houdingen, gaande van hoog naar laag, treffend zien:
‘In oude tijden wist het volk niet meer van hun leiders dan dat ze bestonden (houding 5). Daarna handelden de leiders zo dat de mensen vrij hun zaken konden regelen in overeenstemming met hun eigen intenties (houding 4). Daarna gedroegen de leiders zich op een manier dat de mensen hen konden vereren en prijzen (houding 3). Daarna kwamen degenen die zichzelf gevreesd maakten (houding 2). En vervolgens kwamen degenen die door de mensen werden geminacht (houding 1). Dan vat Lao Tse zijn boodschap als volgt samen:
De neergang verliep van Tao naar deugd, van deugd naar menselijkheid, van menselijkheid naar taaktoewijding en van taaktoewijding naar decorum.
Het verfijnde inzicht van Lao Tse komt ook tot uiting in zijn raadgevingen hoe een leider ertoe kan bijdragen dat de mensen zich ontwikkelen van een lagere naar een hogere houding.
Om zijn volgelingen van houding 4 naar 5 te brengen moet een leider een groot inlevend vermogen hebben, zijn hart moet ‘diep zijn als een afgrond’. De leider faciliteert alleen maar en gaat niet in discussie in de wetenschap dat dit hem direct naar beneden zal trekken en bij een lagere houding zal brengen.
Het optillen van houding 3 naar houding 4 wordt bereikt door vanuit je eigen drijfveer goed te doen zonder iets terug te verwachten, door je wensen en verlangens in toom te houden.
En de stap van houding 2 naar 3, nog steeds de belangrijkste stap in onze tijd, is je eigen te maken om nooit met geweld (macht) een ander tot jouw standpunt te dwingen. En als een kwestie alleen nog maar met geweld kan worden beslist, voer de strijd kort en krachtig en schep er achteraf niet over op.
Lao Tse weet maar al te goed dat wannneer twee partijen in houding 1 zijn beland er weinig goeds te verwachten is. Men zal elkaar bestrijden tot vernietiging erop volgt. Daarom is zijn advies om deze chaos te voorkomen voor die oorlog losbreekt.
Adviezen van 2600 jaar geleden die niets aan actualiteit hebben ingeboet. Laat ieder die dit leest er zijn of haar voordeel mee doen.
19 maart 2016
Een gedachte over “Duurzaamheid 9: Eeuwenoude wijsheid in een nieuw duurzaamheidsjasje”