Duurzaamheid 10: Begrijp eerst de duurzaamheid raadgevingen in de Bergrede voor je het christendom weggooit

Pasen 2016

Mogen we nog zeggen dat Pasen het aangrijpende christelijke feest is van de verlossing uit de verstarring, uit de onderdrukking, de groepsdruk? Dat het een feest is van de geboorte van de vrijheid van het individu, het beginnen aan de weg om tot de universele mens te groeien? Een feest om een wereld te bouwen op de beginselen van duurzaamheid? Of is het niet meer dan een verplichte avond met de Mattheüs Passie, een Paasbrunch met de familie en in de leunstoel praten over de toestand in de wereld? Dieper in ons hart is het misschien wel een feest van het ontluikende nieuwe leven na de dood van de zwart-witte winter, een feest van het frisse groen dat weer aan de bomen komt, het uitspruiten van takken die meteen hun vreugde in bloesems botvieren. Maar, het is toch vooral een restant van een christelijk feest. Als ik kijk naar de kassières bij de Jumbo aan de overkant dan dragen ze allemaal een zwarte hoofddoek. Voor hen is er niets speciaal aan de Paaszondag. Hun niet-moslim collega’s hebben vandaag alleen vrijaf.
Voor mij is het een feest van zwaarte en lichtheid, van sterven en geboren worden, de smart van het menselijke lijden vermengt met de tinteling in je bloed, de verwachting die aanzwelt, de wakkerheid die doorbreekt, de dag die het wint van de nacht. Ik realiseer me het mystieke geheim dat de zonnegeest, die twee millennia geleden in alle culturen werd verwacht, na de kruisiging van Jezus zich met de aarde verbindt en nu kan worden ervaren in het weer uitlopen van het hout. Alsof Jezus’ lichaam het zaad was dat in alles wat leeft elk jaar opnieuw ontkiemt. Begrijpen de christenen van nu nog wat de Christus incarnatie van toen betekent? Het christelijke Paasfeest echt begrijpen moet, denk ik, ondanks de ontkerkelijking, of misschien dankzij, nog komen. Hopelijk wordt het feest uit zogenaamde correctheid of vanuit modieuze agnostiek niet vóór die tijd afgeschaft. Afgeschaft, omdat mensen niet meer in God willen geloven, bijvoorbeeld omdat zij niet weten waarop ze moeten letten om te zien dat God bestaat. Of omdat een steeds grotere groep moslims in ons land, ooit als gasten verwelkomd maar nu als staatsburgers gelijke democratische rechten hebbend, zich niet herkennen in dit 2000 jaar gevierde christelijke feest.

Hoe verhogen we de moraliteit van onze houdingen?

En wat heeft dit alles te maken met duurzaamheid? Veel, want ook in oude religieuze documenten van het christendom vinden we de vijf duurzaamheidshoudingen terug. Ik denk daarbij aan uitspraken van Jezus. Net als de uitspraken van Lao Tse die aan de orde kwamen in mijn vorige blog, heeft Jezus handreikingen gegeven om onze houdingen moreler te maken. Duurzaamheid is een moderne vertaling van Chinese wijsheid en christelijke ethiek. Het is een dieper verlangen dat door kunstenaars die verhalen vertellen en films maken op duizenden verschillende manieren wordt uitgebeeld. Op dit laatste zal ik in een volgende blog ingaan. Laten we dit keer stilstaan bij het christelijke erfgoed, dat toch de basis vormt van veel wat we als de Europese cultuur kennen, zoals verwoord in de Bergrede (Lukas 6, vers 17-49).

Bergrede, een omgekeerde peptalk

De zogenaamde Bergrede van Jezus is gehouden in de beginperiode van zijn optreden nadat hij zijn missie als drager van de zonnegeest ontving bij de doop in de Jordaan door Johannes de Doper. Direct daarna wordt hij in de woestijn tevergeefs in de verleiding gebracht om zijn hogere vermogens voor eigen glorie te gebruiken. Daarna veroorzaakt hij veel ophef door de bijzondere genezingen die hij volbrengt. Hierdoor zoeken massa’s zieken hem op en ergert de gevestigde orde aan religieuze leiders zich aan hem door zijn invloed op de mensen en zijn ontmaskering van hun dood geworden religieuze rituelen. Uit degenen die hem volgen kiest hij, terwijl ze een berg opgaan, zijn twaalf naaste discipelen. Dan, als ze van de berg afdalen tot bij een vlak gedeelte, verzamelt een grote menigte van volgelingen uit de wijde omtrek zich om hem, vooral om van hun kwalen genezen te worden. Jezus raakt ze aan of laat zich aanraken en terwijl de genezende kracht uit hem stroomt genezen zij. Melaatsen worden gezond, lammen lopen weer, een mans verdorde hand krijgt weer leven. Daarna houdt Jezus op deze plek zijn ‘Bergrede’. Deze rede heeft niets van wat een heerser zijn volgelingen zou toeroepen. Zijn volgelingen worden niet opgeroepen tot de strijd tegen de Romeinse overheersers of om hem, Jezus, te vereren. Je zou het een non-rede kunnen noemen. Hij verheerlijkt niet de sterksten, de kampioenen, maar de zwakken, de armen, de hongerigen, de verworpenen. Dat kan natuurlijk alleen maar betekenis hebben als hier een andere maatstaf wordt aangelegd dan het materieel rijker of beter worden. Jezus beziet alles vanuit een geheel ander perspectief en komt daarom tot deze paradoxale uitspraken. Hij beziet ons lot vanuit geestelijk perspectief, eeuwigheidsperspectief. Vandaaruit zegt hij: ‘Heb je vijanden lief en doe wel degenen die je haten.’ Dat doorbreekt ons klassieke denken van oog om oog en tand om tand, dat draait alles om. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat hij ook tot raadgevingen komt hoe we vanuit dit perspectief van onze hogere ik-kracht een lagere duurzaamheidshouding kunnen omvormen tot een hogere. Het gaat hier niet om kuddegedrag, maar om keuzes, vanuit zelfbewustzijn, keuzes die alleen mensen individueel kunnen maken.

Ontkracht het emotioneel confronterende egoïsme

De eerste houding van het overleven en jezelf manifesteren ten koste van anderen keert hij dramatisch om zodat er ruimte voor de hogere houding ontstaat. Raadde Lao Tse de heersers aan om niet in deze situatie van het overleven terecht te komen, Jezus zegt tot ieder individu (Lukas 6 vers 29 en 30): ‘Wie je op de wang slaat, keer hem ook de andere toe.’ Ontkracht wie je beledigt door niet terug te slaan maar door te verrassen met een geheel onverwachte daad, je andere wang toekeren, je kwetsbaar durven opstellen. Het is de enige manier om de angel uit een oorlog te halen, om de rauwe en niets ontziende strijd om de ander te willen vernietigen te doorbreken, om niet zelf meegezogen te worden in het conflict. Zo wordt het vuur van de woede geblust in plaats van verder aangewakkerd. De vijand wordt op een ander been gezet, de fixatie van de woede en het zich beledigd of tekort gedaan voelen wordt doorbroken. Laat de woede niet in jou doordringen en je naar beneden halen. Dan is er een opening om beiden op het hogere niveau uit te komen.

Ontkracht het materialistische egoïsme

De tweede houding van het domineren van regels of wetten voor het groepsbelang, ook wel de ‘command and controle’ aanpak genoemd, het opkomen voor je recht, doorbreekt en verheft Jezus op een zelfde manier. Zijn remedie voor het depolariseren als de spanning tussen het individuele en het algemene belang van het respecteren van elkaars bezit zich opbouwt lost hij op door de raad (Lukas 6 vers 30): ‘En wie je mantel neemt, verhinder hem niet ook je rok te nemen. Maar geef aan ieder die iets van je verlangt; en wie iets van je neemt, eis het niet terug.’ Zijn raad is concreet en revolutionair, en is van een andere orde dan ons materialisme. Ga de strijd niet aan, niet uit zwakte maar uit de kracht om de verleiding van de woede en de agressie in je te weerstaan omdat je degene die je besteelt doorziet, in jezelf herkent en daarom zelfs zoiets als mededogen kunt hebben en het verlies los kunt laten. Hoe vaak is een regel niet een verkapte vorm van macht van een elite om de anderen de wet voor te schrijven? Het gaat niet om de formele macht van de wet maar om de levende transactie tussen twee mensen. Het loslaten van het uiterlijke dat van je genomen is brengt je meer dan alle krachten die in je geactiveerd worden bij het terugvorderen ervan, ook al sta je in je formele recht. Het loslaten brengt je van gedupeerde op een gelijkwaardig niveau met de ander.

Ontkracht het ‘wij en zij’ denken door voor ieder je hart te openen

De derde houding van het onderhandelen kan worden opgetild door niet alleen te voldoen aan de eis van de markt dat ieder als gelijkwaardig wordt behandeld (‘Gelijk je wilt dat de anderen naar jou zullen doen, doe dat naar hen toe evenzo,’ Lukas 6 vers 31), maar Jezus gaat een stap verder. Hij roept zijn toehoorders op met alweer een revolutionaire boodschap (Lukas 6 vers 32 – 34): ‘En als je liefhebt wie jou liefhebben, wat is je verdienste? Want ook de zondaars hebben lief wie hen liefhebben. En als je weldoet aan degenen die jou weldoen, wat is je verdienste? Want de zondaars doen hetzelfde. En als je leent aan degenen van wie je het geld hoopt terug te ontvangen, wat is je verdienste? Want ook zondaren lenen aan zondaren om het zelfde weer terug te ontvangen. Maar heb je vijanden lief en doe goed, en leen, zonder te hopen iets terug te krijgen; en je loon zal groot zijn en jullie zullen kinderen van de Allerhoogste zijn; want Hij is goedgunstig voor de ondankbaren en kwaden. Wees daarom barmhartig , zoals ook uw Vader barmhartig is.’ Je hart openen brengt je naar het vierde duurzaamheidsniveau. De oorzaak voor het openen van je hart ligt niet in de daarvoor gunstige omstandigheden, maar in jezelf. Je verinnerlijkt de belangen van anderen niet omdat ze zich zo betrouwbaar gedragen, maar omdat je er zelf voor kiest.

Ontkracht je routines in denken, voelen en willen

En hoe kan dan de stap van het vierde naar het vijfde niveau worden gemaakt, het niveau van het Tao, van het scheppen vanuit het in de toekomst mogelijke? Op het vijfde niveau bereiken we een andere wereld dan die van de schaarste die wordt opgeëist door de sterkste of die op de vrije markt wordt uit onderhandeld of die vrijwillig en rechtvaardig wordt verdeeld. Het is de volgende wereld waar de klassieke economisch wetten niet meer gelden, het is de wereld van de nieuwe ruimte, van de overvloed. Het betreden van deze wereld vraagt volgens Otto Scharmer (U-Theory) een open mind, een open hart en een open wil. In Lukas 6 vers 37-38 wordt dit als volgt beschreven: ‘Oordeel niet en je zult niet geoordeeld worden, verdoem niet en je zult niet verdoemd worden, laat los en je zult los gelaten worden. Geef en je zult gegeven worden; een goede en neergedrukte en geschudde en overlopende maat zal in je schoot gegeven worden; want met dezelfde maat waarmee jullie meten zullen jullie ook gemeten worden.’
Duurzaamheid houdingen zijn geen innovatie van deze tijd. Het is oude wijsheid in een nieuwe verpakking. Lessen die we aan het vergeten waren en die we ons opnieuw eigen kunnen maken.

27 maart 2016

Duurzaamheid 9: Eeuwenoude wijsheid in een nieuw duurzaamheidsjasje

Ik had donderdag 17 maart 2016 het genoegen om op uitnodiging van Herman van Kampen en Judith Botman bij House of Coherence te Zeist een mini-symposium te geven over mijn boek Gaia Logica. Ik heb daarbij eerst uitgelegd hoe de aarde kan worden gezien als een levend organisme, opgebouwd uit zeven elementensferen, dat aan de verstoringen daarvan morele lessen zijn verbonden en vanuit welke houdingen wij die lessen ons eigen kunnen maken.

De zeven elementensferen van Gaia

Deze zeven sferen zijn al te vinden bij de oude Griekse wijsgeren, die moeder Aarde als de godin Gaia zagen, en die spraken over haar natuurelementen van aarde, water, lucht, vuur en de kwintessence, de vijfde essentie ofwel de levenskracht. In wezen is de kwintessence opgebouwd uit drie vormen, zodat er in totaal sprake is van zeven elementen sferen. Daarbij vormt het vuur of de warmte het middelste element, het hart van de zaak en van het wezen Gaia. Daarna liet ik zien hoe wij met onze techniek elk van deze elementensferen beïnvloeden en kunnen verstoren. Bij het vierde element van de warmte is dat nu zichtbaar in de mondiale klimaatverandering. Hogere elementensferen werken door in de meer stoffelijke lagere elementensferen. Zo werkt klimaatverandering door in de heersende windrichtingen, het luchtelement, en dat leidt weer tot veranderde neerslagpatronen en oceaanstromingen, de watersfeer, en dat leidt tot veranderde bodemvruchtbaarheid, erosie en verwoestijning, de aardesfeer.

Morele lessen die de mens van de aarde leert

Vanaf dit punt liet ik zien dat de verstoringen die we teweeg brengen in steeds hogere elementensferen evenzovele morele uitdagingen voor ons opleveren om tot veranderingen van ons gedrag te komen en de verstoringen weer in balans te brengen. Verstoren van het vaste element leert ons dat we er geen rommeltje of een doods landschap van moeten maken door alleen aan onszelf te denken, maar dat we met toewijding, discipline en geestkracht de aarde moeten leren bewerken. Het waterelement leert ons dat alles stroomt en in verbinding met elkaar staat en dat we daarom rekening moeten leren houden met de gevolgen van wat we doen voor de ander. We leren ons, waar nodig, in te houden en sociaal te zijn voor de buren, de gemeenschap waarin we leven, ofwel ons ondergeschikt te maken aan het algemene belang. Zolang er regels zijn en deze gehandhaafd worden is het nog makkelijk. Maar bij het luchtelement is directe controle op ons handelen al weer een slag moeilijker, de buren zijn alle bewoners op ons continent die we niet meer face-to-face tegenkomen. Maar ook zijn de gevolgen van ons handelen minder makkelijk te vermijden, het gaat om onze ademruimte, en we kunnen het inademen van vervuilde lucht niet ontwijken. Dat is moreel gezien een moeilijker opgave dan het niet vervuilen van het water. Ook zijn de gevolgen van het niet verwerkelijken van deze morele opgave grootschaliger. En dan is er de warmtehuishouding van de aarde, die vraagt van ons een nog moeilijker moreel gedrag: rekening houden met de belangen van alle inwoners van onze planeet en het tonen van solidariteit en broederschap voor alle mensen en landen. Met het VN klimaatverdrag en de afspraken van CoP21 te Parijs eind 2015 is getoond dat we deze vorm van moreel handelen serieus beginnen te nemen. Ik ga hier niet op de drie hogere elementensferen in, maar daar gelden dezelfde principes.

Houdingen als basis voor ons morele handelen

In het derde deel van de bijeenkomst heb ik met de deelnemers stil gestaan bij wat elk van deze morele opgaven, die de aarde door de gevolgen van ons gedrag aan ons terug spiegelt, vraagt aan houding. Hoe groter de morele opgave hoe inclusiever onze houding moet zijn, en dus hoe bewuster ons handelen, om de uitdaging aan te kunnen gaan. Ik heb een vijftal van de in beginsel zeven mogelijke houdingen toegelicht. Deze vijf houdingen zijn in onszelf te herkennen. We handelen vanuit innerlijke motieven in overeenstemming met ons bewustzijn. Maar al heeft een mens een hoog (integraal denkend) bewustzijn, de omstandigheden kunnen toch maken dat we vanuit een minder hoogstaande houding handelen. De eerste houding heb ik manifesteren of overleven genoemd. Deze houding is het meest op de korte termijn en het eigen belang gericht. De vijfde houding heeft als kenmerk het dienen van een gemeenschappelijk hoger belang. Dit is de meest altruïstische en lange termijn gerichte houding. Daartussen bewegen zich de drie andere houdingen. De tweede houding is die van het domineren. Dominant is het algemene belang dat in een regel of wet is vastgelegd. Hier zijn we in de wereld waarin het leiderschap de ‘command and controle’ aanpak volgt. Doe wat je gezegd wordt, niet lullen maar poetsen. We komen deze houding nog veel tegen. De derde houding is meer gericht op een gelijkwaardigheid van verschillende partijen, het is de onderhandelende houding. We proberen als op een markt met elkaar tot afspraken te komen die voor iedereen een win-situatie opleveren. Maar je moet wel op je tellen passen want anders wordt je een oor aangenaaid. Ook deze houding is in ons maatschappelijke leven overal aan te treffen. Maar toch is er een wezenlijk verschil met de vorige houding. Er is een begin van vertrouwen tussen de partijen nodig, want anders wordt er geen deal gesloten. Bij de vierde houding is dit vertrouwen verder gegroeid. Je handelt bij deze houding zo dat je zelf al rekening houdt met de belangen van anderen, die andere belangen heb je verinnerlijkt. Dat noem ik de typische duurzaamheidshouding. Bij de vijfde houding staan alle betrokkenen vrijwillig en met volledig vertrouwen open voor wat hen gezamenlijk als best mogelijke oplossing invalt. Dat laatste klinkt utopisch maar toch is dat niet zo. Het is wel een houding waarbij ruimte wordt geschapen voor een geheimzinnig proces. Want waar komt een geniale innovatieve inval vandaan?

De lessen van Lao Tse nog altijd zeer actueel

Op die vraag heeft een oude wijsgeer uit China al meer dan 2000 jaar geleden een antwoord gegeven. En meer dan dat. Die antwoorden kunnen we lezen in het boekje Tao Te King van de Chinese wijze Lao Tse (ca 600 voor Christus). In zijn tijd werd niet vanuit de vaste materie naar hogere sferen gekeken maar juist andersom, vanuit het hogere schilderde hij het steeds grover en minder geestkrachtig worden van het handelen van de leiders. Alles begint bij de hoogste houding die hij Tao noemt. Wat is Tao? Dat blijft mysterieus, omdat het niet met ons verstand gepakt kan worden en toch werkt. ‘Tao is eeuwig inactief en toch volbrengt het alles’. Het is ‘overal en toch blijft het zichzelf en onveranderd’. Tao is wat plaatsvindt als de mens zich vanuit een hoger doel open stelt voor het beste dat vorm kan krijgen tussen mensen. Tao landt in ons bewustzijn en zet ons collectief in beweging. In modern taalgebruik is het verwant met de staat van zijn die Mihaly Csikszentmihalyi ‘being in flow’ noemt en Joseph Jaworski ‘synchronicity’.

lao_tse_english_195 (1)

Lao Tse beschrijft gedetailleerd hoe het levende geestelijke vuur afkoelt en dode vorm wordt als de leiders niet vanuit hun geestkracht handelen. Hij beschrijft dit uitdoven van het vuur in de tijd als volgt en laat daarmee de vijf houdingen, gaande van hoog naar laag, treffend zien:
‘In oude tijden wist het volk niet meer van hun leiders dan dat ze bestonden (houding 5). Daarna handelden de leiders zo dat de mensen vrij hun zaken konden regelen in overeenstemming met hun eigen intenties (houding 4). Daarna gedroegen de leiders zich op een manier dat de mensen hen konden vereren en prijzen (houding 3). Daarna kwamen degenen die zichzelf gevreesd maakten (houding 2). En vervolgens kwamen degenen die door de mensen werden geminacht (houding 1). Dan vat Lao Tse zijn boodschap als volgt samen:
De neergang verliep van Tao naar deugd, van deugd naar menselijkheid, van menselijkheid naar taaktoewijding en van taaktoewijding naar decorum.
Het verfijnde inzicht van Lao Tse komt ook tot uiting in zijn raadgevingen hoe een leider ertoe kan bijdragen dat de mensen zich ontwikkelen van een lagere naar een hogere houding.
Om zijn volgelingen van houding 4 naar 5 te brengen moet een leider een groot inlevend vermogen hebben, zijn hart moet ‘diep zijn als een afgrond’. De leider faciliteert alleen maar en gaat niet in discussie in de wetenschap dat dit hem direct naar beneden zal trekken en bij een lagere houding zal brengen.
Het optillen van houding 3 naar houding 4 wordt bereikt door vanuit je eigen drijfveer goed te doen zonder iets terug te verwachten, door je wensen en verlangens in toom te houden.
En de stap van houding 2 naar 3, nog steeds de belangrijkste stap in onze tijd, is je eigen te maken om nooit met geweld (macht) een ander tot jouw standpunt te dwingen. En als een kwestie alleen nog maar met geweld kan worden beslist, voer de strijd kort en krachtig en schep er achteraf niet over op.
Lao Tse weet maar al te goed dat wannneer twee partijen in houding 1 zijn beland er weinig goeds te verwachten is. Men zal elkaar bestrijden tot vernietiging erop volgt. Daarom is zijn advies om deze chaos te voorkomen voor die oorlog losbreekt.
Adviezen van 2600 jaar geleden die niets aan actualiteit hebben ingeboet. Laat ieder die dit leest er zijn of haar voordeel mee doen.

19 maart 2016