Voor 29 december 2016 had ik kaartjes bemachtigd om naar de beroemde laatste opera van Richard Wagner, Parsifal, te kijken en luisteren. Deze opera werd, na een eerdere reeks voorstellingen in Amsterdam in 2012, opnieuw opgevoerd door de Nationale Opera, onder regie van Pierre Audi en de muzikale leiding van Marc Albrecht van het Nederlands Philharmonisch Orkest. Na eerder dit jaar in Leipzig de vier opera’s van Wagners ‘Der Ring des Niebelungen’ (http://www.zoetemanconsulting.nl/?p=502) gehoord te hebben, was het dan ook een must deze opera, die als het sluitstuk van de eerdere vier opera’s wordt gezien, in Amsterdam te beluisteren. De vierde opera van Der Ring des Niebelungen eindigde in de Götterdämmerung en als toehoorders werd daarmee het verlangen in ons gelegd kennis te nemen van het vervolg: is er een uitweg uit de duisternis nu het licht van de goden voor ons achter nevelen is verdwenen?
Het Parsifal verhaal is opgetekend in het begin van de dertiende eeuw door Wolfram von Eschenbach en bevat sterke verwijzingen naar de legende van koning Arthur en de zoektocht naar de heilige graal. De belangrijkste bron voor Von Eschenbach was het twintig jaar eerder geschreven, maar niet afgemaakte, graalverhaal van Chrétien de Troyes ‘Li Contes del Graal ou Le roman de Perceval’. Wagner heeft het thema bewerkt voor zijn in 1882 voor het eerst opgevoerde ‘Bühnenweihfestspiel’, een label dat duidt op zijn ambitie de kunst tot een nieuw religieus en mystiek ritueel te maken.
Omdat het verhaal vrij gecompliceerd is en het thema van de heilige graal niet meteen begrijpelijk is wanneer je geen kennis hebt van begrippen uit het esoterische christendom, leek het me verstandig gebruik te maken van de mogelijkheid om een uur voor de voorstelling te luisteren naar een inleiding in de foyer van de Nationale Opera door Kasper van Kooten.
Zo gezegd, zo gedaan. De inleiding zette nog eens een aantal bekende feiten op een rijtje maar ik luisterde met stijgende verbazing naar een aantal opmerkingen van de inleider over de strekking van deze opera. Vergoelijkend werd gezegd dat de teksten wel een erg christelijke indruk konden geven maar dat Wagner niet zozeer Christus had bedoeld, het had net zo goed over Boeddha kunnen gaan. Heerst er angst om het christendom als drager van de westerse cultuur neer te zetten? Het zou eens bezoekers kunnen kosten… Maar wat als deze opera nu eens door en door christelijk is? Dan praat je dat toch niet weg!
Het werd al snel duidelijk dat onze inleider het geheim van de heilige graal niet ging onthullen, evenmin werd de voorbeeldrol van Parsifal als verbeelder van de zoektocht van de huidige mens uit de doeken gedaan. Het uitgebreide programmaboekje gaf daarover wel enig houvast, al moet de toeschouwer dat voor zichzelf uitmaken. Er staan diverse commentaren op Wagners Parsifal in afgedrukt. Zo is er een brief van 7 september 1865 van Wagner zelf aan koning Ludwig II van Beijeren waarin hij een parallel suggereert tussen Adam-Eva-Christus en Amfortas-Kundry-Parsifal. En een commentaar van Hans Küng duidt de hele Parsifal als een hunkering naar verlossing. ‘Wat men er in details ook van moge vinden, idee en intentie van dit ‘Bühnenweihfestspiel’ zijn religieus-christelijk gegrond. Dus christendom alom!’ Maar verderop constateert hij ‘zoals wetenschap en techniek de mens niet konden en niet kunnen verlossen, zo ook niet muziek en theater.’
Met Parsifal is niet alleen een opera met mooie muziek aan de orde maar moeten we ons uiteenzetten met de grote levensvragen. Küng vervolgt dan: ‘Het zou nieuw zijn om na te denken over een samenhang tussen kunst en religie, tussen esthetiek en theologie, die, uitgaande van Wagners oeuvre, niet leidt tot een pseudoreligie of surrogaatgeloof, maar tot wat wij ‘ware religie’ kunnen noemen, die werkelijk bevrijdt en verlost, en die Wagner wellicht meer voor ogen stond dan later zijn aanhangers.’
En dat brengt ons dan bij het symbool van de graal, die in de opera onzichtbaar blijft of we moeten deze herkennen in de spiegelende schaal die bij het tweede bedrijf als een magische maanschijf boven het toneel hangt. Is het een symbool voor de gereinigde ziel van de mens waartoe Parsifal ontwaakt na door Kundry te zijn gekust? De gereinigde ziel vol mededogen geeft Parsifal de macht over de speer, die in Der Ring des Niebelungen nog in de hand van Odin lag.
Maandag 2 januari 2017